ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮਨ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਤਿੰਨ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਸਰਧਾ ,ਤਰਕਸੀਲਤਾ ਅਤੇ ਬਿਬੇਕੀ ਸੋਚ ।ਮਨ ਦੀ ਚੌਥੀ ਮੰਜਿਲ ਦੁਨਿਆਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਇਹ ਸਿਰਫ ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਸਾਂ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ।ਸਰਧਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਚਲਾਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਇਸਨੂੰ ਜੋ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਉਸ ਦੇ ਹੀ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਝੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੇ ਬੁਰਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗਾਲ ਅਤੇ ਘਸੁੰਨ ਮੁੱਕੀ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਵੀ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।ਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਵਾਧੇ ਘਾਟੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਦੇਣਾਂ ਇੰਨਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਮੁਸਕਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।ਕਿਉਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਧਾ ਮਨ ਦੀ ਉਪਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਪਟੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ। ਸਰਧਾ ਮਨ ਕੀ ਪੂਰੈ ਦਾਂ ਭਾਵ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਚੇਤ ਮਨ ਦੀ ਸਰਧਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਮ ਭਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਨਿਰਛਲ,ਨਿਸਕਪਟ, ਨਿਸਕਾਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਿਖਾਵੇ ਦੀ ਸਰਧਾ ਸਿਰਫ ਪਖੰਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਕਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ਦੂਸਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਤਲ ਤਰਕਸੀਲਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਝੁਠਾ ਖੁਦਾ ਬਣਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਦ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਉਪਜਣੇ ਸੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੈਂ ਨਾਂ ਮਾਨੂੰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨਵਾਉਣਾਂ ਲੋਚਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤਰਕਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕਦੇ ਮਨੁੱਖ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ । ਨਾਂ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲਾ ਕਦੇ ਚੰਗਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਅਸੂਲ ਹੈ। ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾਂ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਣਜਾਣ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਣਜਾਣਤਾ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਨਿਮਰਤਾ ਦਾ ਪੁੰਜ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਿਮਰਤਾ ਜਾਂ ਨੀਵੇਂ ਪਾਸੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਵੱਗਣਾਂ ਸੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਰਕਾਂ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਹੰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਸੂਲ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਚੇ ਪਾਸੇ ਗਿਆਨ ਤਾਂ ਕੀ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੜਦਾ ।ਸਿਰਫ ਹਵਾ ਜਾਂ ਫੂਕ ਹੀ ਜੋ ਅੱਗ ਉੱਪਰ ਤਪਾਈ ਹੋਵੇ ਹੀ ਉੱਪਰ ਚੜਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਾਲਖ ਭਰਭੁਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਵੀ ਕਾਲਖ ਚੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਕੀਲ ਤਰਕਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਆਪਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਝੂਠੇ ਤਰਕਾਂ,ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਿਰਫ ਝੂਠ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਤਰਕ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਦੂਸਰੇ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤਰਕਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਗਲਤ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਤਰਕਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਿਰਫ ਸੱਚ ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਬੇੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਚ ਸਭ ਦਾ ਇੱਕੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਝੂਠ ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਕੇ ਸੂਰਜ ਘੁੰਮਦਾ ਸੀ ਵਕਤ ਨੇ ਸੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਧਰਮ ਦੇ ਤਰਕ ਫੇਲ ਹੋ ਗਏ ਸੱਚ ਜਿੱਤਿਆ ਅੱਜ ਇਸਾਈ ਧਰਮ ਸਮੇਤ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆਂ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ।ਸੋ ਤਰਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਧਰਮ ਦਾ ਚੋਗਾ ਵੀ ਪਹਿਨਾ ਦਿਉ ਪਰ ਜਿੱਤ ਹਮੇਸਾਂ ਸੱਚ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੱਚ ਨੂੰ ਮੰਨੋਂ ਭਾਵੇਂ ਨਾਂ ਪਰ ਸੱਚ ਹਮੇਸਾਂ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਸੂਰਜ ਛਿੱਪ ਗਇਆ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਛਿਪਦਾ। ਸੂਰਜ ਛਿੱਪਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਮਰਜੀ ਤਰਕ ਦੇਈ ਜਾਉ ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ।
ਤੀਸਰਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਤਲ ਬਿਬੇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਚ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲਕੇ ਤੁਰਦਾ ਹੈ। ਬਿਬੇਕ ਸੀਲ ਮਨੁੱਖ ਤਰਕ ਅਤੇ ਸਰਧਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਪਾਸੇ ਖੜਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪੱਲੜਾ ਸੱਚ ਵਲ ਝੁਕਦਾ ਹੋਵੇ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਿਬੇਕਸੀਲ ਹੋਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਬਿਬੇਕ ਦਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਰਕ ਦਾਨ ਜਾਂ ਸਰਧਾ ਦਾਨ ਦੀ ਨਹੀਂ।ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛੋ ਬਿਬੇਕੀਆਂ ਜਾਏ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ।ਸੋ ਚੰਗੇ ਮਨੁੱਖ ਜੇ ਤਰਕ ਸੱਚੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਤਰਕ ਦਾ ਪੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜੇ ਤਰਕ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਅਤੇ ਜੋ ਝੂਠੇ ਤਰਕ ਹੋਣ ਤਦ ਉਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਖੜੇਗਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਸਰਧਾ ਕਾਰਨ ਕੁੱਝ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਦ ਉਸਦਾ ਪੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਸਰਧਾ ਝੂਠੀ ਅਤੇ ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ਤਦ ਪਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।ਬਿਬੇਕ ਸੀਲ ਮਨੁੱਖ ਹਮੇਸਾਂ ਸੱਚ ਦਾ ਸਾਹ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
